Ăn chay, không ăn thịt, là một truyền thống cao đẹp hơn ngàn năm nay ở nước ta, phù hợp một cách sâu xa với tinh thần sùng cao của Phật giáo. Chỉ có những tín đồ Phật giáo của một quốc gia có một nền văn hóa sâu sắc thâm hậu như Trung Quốc, mới có thể phát huy được triệt để. Không những ăn chay đã trở nên sự hành trì của mỗi cá nhân, ăn sâu vào lòng người, mà những mỹ đức như sự cấm sát sanh, cấm giết thịt, đã từng ảnh hưởng đến chính sách của quốc gia.

Ý nghĩa của sự ăn chay, tuy không phải là điều mà những người ăn chay có thể hoàn toàn hiểu rõ, thế nhưng, ăn chay, rốt ráo vẫn là một sự tốt đẹp đặc sắc của Phật giáo nước nhà. Rất tiếc, hai ba mươi năm gần đây, có rất nhiều nhân tố phức tạp âm mưu phá hoại, làm cho tập tục ăn chay từ từ trở nên suy tàn. Các loại nguỵ luận tà thuyết phát sinh càng lúc càng nhiều! Đây là điều suy sụp đáng thương hại cho tinh thần Phật giáo mà chúng ta không thể không lên tiếng biện hộ. Bởi vậy, không lạ gì khi có những Phật tử hộ Pháp chân thành, như Đại sư Ấn Quang, v.v.... đã vì vấn đề này mà suy tư lo lắng, lớn tiếng hô hào hầu mong cứu vãn tình hình.

Tín đồ Phật giáo tại sao lại phải ăn chay? Có nhất định phải ăn chay không? Có thể thực hành sự ăn chay một cách triệt để hay không? Tại sao không thể ăn mặn? Đối với những vấn đề như trên, thường thường có người đặt ra câu hỏi. Hiển nhiên, đây là một vấn đề rất dễ bị mọi người hiểu lầm, mà tất cả Phật tử mới học cần phải hiểu rõ, hơn nữa, đây cũng là một vấn đề mà những kẻ muốn hộ trì Phật pháp không thể bỏ qua!

Trước hết, chúng ta nên biết rằng, trong Phật Pháp món mặn (Hán: huân) tức là những thứ rau có mùi hôi tanh nồng nặc, như hành, tỏi, hẹ, nén, v.v...Nếu như mọi người đều ăn những món này, thì giữa với những kẻ đó với nhau, sẽ không có điều gì đáng nói. Thế nhưng, nếu chỉ có một số ít người ăn, mà đa số không ăn, thì cái mùi tanh hôi đó, nếu như người khác ngửi được ắt không khỏi cảm thấy lợm giọng! Cho nên Phật tử cố tránh không ăn. Nếu như kẻ bị bệnh, phải ăn những món đó để trị liệu, tức không cho họ tham gia tập hợp với quần chúng, để tránh cho kẻ khác sự phiền hà. Phật giáo cấm ăn mặn, ý nghĩa là như vậy, không giống quan niệm thông thường cho rằng không ăn mặn là không ăn thịt. Còn như mọi người thông thường nói đến ăn chay (trai), trên đại thể, có nghĩa là ăn rau trái mà không ăn thịt.  Y theo Phật pháp mà nói, Phật giáo không phải là chủ trương ăn chay tuyệt đối, mà chỉ là, trong các loại rau trái, không ăn các loại ngũ tân; mà Phật giáo cũng không phải tuyệt đối phản đối những kẻ ăn thịt. Như đức Phật cho phép ăn sữa, bơ, là những thực phẩm sản sinh từ động vật, cho nên Phật pháp không phải như những người thường tưởng tượng, là chỉ ăn rau trái mà không ăn thịt. Tín đồ Phật giáo không ăn thịt, là vì muốn thực hành giới không sát sinh mà thôi.

Không sát sinh, là pháp căn bản của Phật giáo. Trong sự xử thế, lợi sinh, tất cả giới hạnh (hành vi đạo đức), đều dùng giới không sát sinh làm căn bản. Như quy y là một sự tin chịu hành trì của người mới vào đạo Phật, lúc quy y nói: "Từ hôm nay cho đến lúc mạng chung, hộ sinh". Sự hộ sinh thực tiển, không thể không thọ giới. Giới đầu tiên của ngũ giới, thập giới là không sát sinh. Quy nạp ý nghĩa của giới thiện là như sau:

Không sát sinh, là không tổn thương mệnh sống (Hán: nội mệnh) của kẻ khác.

Không trộm cắp, là không tổn hại đến tài sản (Hán: ngoại bệnh) của kẻ khác. Tôn trọng sinh mệnh tài sản của kẻ khác, cho nên có thể hộ trì sinh mệnh của họ.

Không tà dâm, là không phá hoại sự hòa hài của gia đình kẻ khác, cho nên có thể họ trì sinh mệnh của gia đình.

Không vọng ngữ, là làm cho nhân loại tha thứ tin tưởng lẫn nhau, không lừa dối tranh chấp, cho nên có thể hộ trì sinh mệnh của xã hội, nhân loại.

Nếu rời bỏ tinh thần hộ trì sinh mệnh, thì tất cả hành vi đối với loài người xã hội, đều biến thành những hành vi tà vậy, bất thiện. Cho nên  hộ sinh là hạch tâm quan trọng của Phật giáo. Đây là điều vốn có của Phật giáo, mà cũng là chỗ mà Phật giáo Đại Thừa phát huy một cách triệt để. Sự không sát sinh, không ăn thịt, dùng từ bi làm căn bản, đều bắt nguồn từ đây.

Có kẻ chủ trương ăn thịt không có gì phương ngại, hoặc có kẻ cho rằng không thể không ăn thịt. Những kiến giải của những kẻ ăn thịt này, rất là phức tạp, nhưng đều coi thường mọi người nhất, là treo lên cái chiêu bài giả dối, mệnh danh khoa học. Bọn họ cho rằng: chúng ta không thể không sát sinh, không sát sinh là điều bất khả. Cho nên theo bọn họ, từ sự không sát sinh đưa đến sự không ăn thịt, là điều vô ý nghĩa. Bọn họ cho rằng cây cỏ cũng có sinh mệnh, cho nên những kẻ ăn rau trái, cũng không tránh sự sát sinh. Bọn họ cho rằng : " Ăn chay (không ăn thịt) cũng không phải là triệt để, như khi uống một hớp nước, trong nước có biết bao nhiêu sinh vật! Hít một hơi thở vào, trong không khí cũng có biết bao nhiêu sinh mệnh. Nếu như  muốn chân thật không sát sinh, không ăn thịt, thì phải nên không uống nước, không hít thở không khí. Như thế, chỉ có sự chết mà thôi!" Bọn họ lại cho rằng: " Những cái nhìn nhân từ, như nhà Nho có nói: Kẻ quân tử lánh xa nhà bếp, v.v..., đều chỉ là những sự tự lừa dối chính mình". Những quan điểm như vậy, nếu là của những kẻ bình thường trong xã hội, thì chúng ta cũng có thể thông cảm cho họ.

Nếu như có những phần tử Phật giáo, lại cũng phụ họa vào những quan điểm này, thì đây là điều rất đáng buồn cười! Nghe nói Phật giáo giới Nhật Bản cũng có những kiến giải tương tự, tôi rất lấy làm khó tin. Nền Phật học ở Nhật Bản nghe nói rất là hưng thịnh, làm sao lại có thể ngang nhiên đề xướng những luận điệu ngược ngạo như vậy được? Hoặc giả, có những học giả "lầm đường", tùy thuận, phụ họa những luận điệu sai lầm của thế tục?

Phật giáo nói đến sự sát sinh và không sát sinh, trong đó bao hàm tính chất thiện và ác (đạo đức, không đạo đức). Điều này chẳng phải thuộc về phạm vi của thế giới khoa học (vật lý, hóa học, v.v...), mà cũng chẳng phải là những vật hiện ra dưới kính hiển vi, hay trong kính viễn vọng (trong khoa học vật lý không có sự phân biệt giữa thiện và ác), mà lấy là sự việc thuộc về phạm vi của thế giới đạo đức, là nơi có sự pha trộn giữa lý và tình, có sự tương quan giữa tâm và sắc, cho nên vấn đề phải được bàn luận qua sự quan hệ của tình và lý, tâm và cảnh.

Trước tiên, từ đối tượng của sự sát sinh mà nói: sát sinh, nghĩa là muốn nói đến sự sát hại những sinh vật có tình thức (cũng gần giống như người thường nói đến động vật). Các chúng sinh có tình thức, đều có bản năng là "ham sống sợ chết". Nếu như chúng nó bị tổn thương, hay bị giết chết, đều sinh khởi sự sợ hãi, thống khổ, sinh khởi sự oán hận, phẫn nộ, chống đối. Ví như, nếu có sự giết nhau giữa người và người, đôi bên sẽ tạo thành sự kết thù, kết oán, mưu hại lẫn nhau. Còn cây cỏ là những vật không có tình thức, tuy có những hiện tượng của một sinh mệnh như sinh sản, dinh dưỡng, v.v... Thế nhưng, lúc bị tổn hại , chúng chỉ có những phản ứng vật lý, mà không có những phản ứng tâm thức. Chẳng hạn như khi chúng ta đốn cây, chặt cỏ, điều này không làm cho cây cỏ sinh khởi sự chống đối, tàn hại lẫn nhau, vì thế chúng ta cũng không bị ảnh hưởng bởi nghiệp lực của sự tàn sát. Cho nên, Phật giáo nói đến sát sinh, là chú trọng đến vấn đề đối phương có sinh khởi phản ứng của tâm thức hay không? Nhân đây có đưa đến liên hệ của sự thù hận, đối địch hay không? Cái luận điệu "ăn chay là sát sinh", hiển nhiên là do việc không hiểu rõ sự thực này, mà cũng không hiểu rõ ý nghĩa thực sự của sự tại sao lại cấm đoán sát sanh!

Sự sát sanh, trong Phật pháp, chuyên từ phương diện chúng sanh hữu tình mà nói; hơn nữa, tuy cùng là hữu tình, do sự quan hệ với con người khác nhau, cho nên tội sát sanh cũng có sự nặng nhẹ khác biệt. Như giết người, đây là tội nặng. Nếu như, giết những bậc có ân đức với mình và nhân loại, như cha mẹ, sư trưởng, thánh hiền, đây là tội ác cực kỳ nặng nề! Còn như giết hại trâu, dê, chim, trùng, cá, v.v..., tuy cũng có tội, song tương đối nhẹ hơn nhiều. Đồng thời, trong khi phán xét tội sát sanh là nặng hay nhẹ, phải cứu xét đến tâm cảnh của kẻ sát sanh để luận định. Điều này, sơ lược, có thể phân làm ba trường hợp:

(1) biết rõ đối phương là hữu tình, do vì tham, sân, tà kiến, và sau khi đã suy nghĩ kỹ càng rồi, bèn khởi tâm quyết định sát hại. Những kẻ sát sanh bằng đường lối này, đương nhiên phạm tội rất nặng. Nếu như sát hại súc sanh, tội báo cũng không nhẹ.

(2) đối với những chúng sanh như trâu, dê, trùng, kiến, v.v..., không những không nên sát hại, mà còn nên cẩn thận không sát hại chúng. Còn nếu như hành động buông lung, không chịu cẩn thận, trong lúc vô ý làm hại đến sanh mạng chúng nó, tuy cũng có tội, song chỉ là tội nhẹ "ác tác" mà thôi.

(3) nếu như trong lúc [vô ý] sát hại, không những không có tâm sát hại, lại cũng không biết là đang có sự hiện diện của chúng nó, ví dụ, như lúc bình thường uống nước hoặc hít thở không khí , giả như có gây sự tổn hại [đến chúng sanh] , cũng không thành tội sát sanh. Trong Phật pháp nói đến sát sanh, là muốn chỉ đến sự sát sanh do tội ác sanh ra. Điều này cũng gần giống như pháp luật của thế gian, chẳng qua, giới luật của Phật giáo có phần triệt để hơn mà thôi. Vi dụ, trong pháp luật thế gian, kẻ cố ý giết người, cùng với kẻ ngộ sát, hai sự phạm tội này rõ ràng có sự nặng nhẹ khác nhau. Lại như, đối với kẻ mất trí, hoặc đứa trẻ còn ấu trĩ, giả như họ trong lúc vô ý tạo tội sát hại, cũng không thể thành tội sát sanh.

Phật pháp nói đến sát sanh cùng không sát sanh, đều hợp tình hợp lý, không phải là điều khó hiểu . Thế nhưng, những kẻ mang chiêu bài khoa học biện luận cho sự sát sanh, lại đem những sự kiện này "đánh luận con đen", không chịu cứu xét đến tình lý, tâm cảnh, điều này mới đưa đến luận điệu như: "không thể tránh sát sanh", "không thể không sát sanh". Nếu y theo những luận điệu của họ mà suy luận, chúng ta có thể lập luận như sau: "Vì thế gian không thể tránh được những sự đấu tranh, như thế không cần đề phòng những sự đấu tranh tàn khốc, không thể không có những sự đấu tranh tàn khốc. Vậy thì, đối với những kẻ chống đối chiến tranh, chủ trương hòa bình nhân đạo, chúng ta cũng nên phản đối họ". Luận điệu của những kẻ chủ trương không thể không sát sanh, không gì khác hơn là sự mạt sát chân lý và đạo đức. Nếu như những tín đồ Phật giáo lại phụ họa theo họ, thìđây chính là những kẻ "phá kiến".

Có người cho rằng: "Những người xuất gia có ăn mặn cũng không hại gì", bởi vì theo sự ghi chép của kinh điển, Đức Thích Tôn và các đệ tử đều không cấm ăn thịt. Cho nên hiện tại, các vị tăng ở các nước Tích Lan, Miến Điện, Thái Lan, mà sinh hoạt gần giống như Phật giáo nguyên thủy Ấn Độ, đều là những kẻ ăn thịt. Hơn nữa, các vị lạt ma ở Mông Cổ, Tây Tạng, hoặc các vị tăng Nhận bản, cũng đều là những kẻ ăn thịt. Điều này có thể chứng minh rằng không ăn thịt là một tập quán đặc thù của Phật giáo đồ ở Trung Hoa, chứ không phải là một điều lệ mà tất cả mọi tín đồ Phật giáo phải tuân theo. Nếu như y cứ vào thực trạng của Phật giáo tại các nước, sự ăn thịt có vẻ rất hợp lý. Thế nhưng, trong đây có một vấn đề cần phải giải quyết trước, không thể không giảng rõ, tức là Phật giáo đem sự hộ trì sanh mạng (trong việc lợi ích chúng sanh), làm tinh thần chỉ đạo, dùng đây làm một lý niệm cao thượng, làm cho mọi người trong sinh hoạt thực tế, lại luôn luôn có thể tiến bộ, hướng thiện hướng thượng. Điều này phải xuyên qua nhân duyên, và thời gian, địa phương. Từ chỗ có thể làm được mà bắt đầu, từ từ đề cao, mở rộng, không thể lý luận quàng xiên, thành ra những luận điệu vô ý nghĩa. Bởi vậy trong Phật pháp có rất nhiều trình tự: pháp nhân thiên, pháp xuất thế, v.v... Chúng ta nên hiểu rõ những phương tiện từ từ đi vào Phật pháp. dẫn đạo chúng sanh vào pháp môn cứu cánh triệt để, chứ không thể thiên chấp vào một bộ phận không cứu cánh.